W dobie rosnącej mobilności i transgranicznych związków coraz częściej zdarza się, że małżonkowie pochodzą z różnych państw członkowskich Unii Europejskiej lub prowadzą wspólne życie rodzinne poza krajem swojego pochodzenia. W razie rozpadu małżeństwa – czy to przez rozwód, separację, czy unieważnienie – podstawowe pytanie brzmi: który sąd będzie właściwy do rozpoznania sprawy?
Rozwód z cudzoziemcem – jurysdykcja a miejsce zamieszkania i obywatelstwo
Rozwód z cudzoziemcem lub rozwód z obcokrajowcem w Polsce może budzić wiele pytań, szczególnie dotyczących miejsca zamieszkania, pobytu i obywatelstwa małżonków. Odpowiedź znajduje się w Rozporządzeniu Rady (UE) 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r., obowiązującym od 1 sierpnia 2022 r., które reguluje zasady jurysdykcji, a także uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
Właściwość sądu w sprawach rozwodowych
Zgodnie z art. 3 rozporządzenia, sądami właściwymi w sprawach rozwodowych, separacyjnych i dotyczących unieważnienia małżeństwa mogą być sądy państwa członkowskiego:
- miejsca zwykłego pobytu małżonków,
- ich ostatniego wspólnego miejsca pobytu, jeśli jedno z nich tam nadal mieszka,
- miejsca zwykłego pobytu pozwanego,
- miejsca zwykłego pobytu jednego z małżonków – w razie wspólnego wniosku,
- miejsca zwykłego pobytu jednego z małżonków, jeśli to on zainicjował postępowanie,
- którego obywatelstwo posiadają oboje małżonkowie (lub domicyl – w przypadku Irlandii).
Forum shopping i zawisłość sprawy
Choć rozporządzenie nie przewiduje możliwości umownego wyboru sądu w sprawach rozwodowych, dopuszcza kilka równorzędnych podstaw jurysdykcji. To otwiera drogę do tzw. forum shoppingu – celowego wyboru sądu, którego prawo jest najkorzystniejsze z punktu widzenia jednej ze stron. Może to dotyczyć np. przepisów o winie, alimentach czy czasie trwania postępowania.
W takich przypadkach zastosowanie ma zasada zawisłości sprawy (art. 20): sąd, do którego jako pierwszy wpłynęła sprawa, podejmuje ocenę swojej jurysdykcji, a drugi sąd zawiesza postępowanie do czasu rozstrzygnięcia tej kwestii przez sąd pierwszy. Oznacza to, że kolejność wniesienia pozwu nie przesądza automatycznie o pierwszeństwie – liczy się rzeczywista ocena właściwości przez pierwszy sąd.
Zakres zastosowania rozporządzenia
Rozporządzenie Bruksela II ter obejmuje nie tylko sprawy o rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa, ale również inne postępowania, które – w świetle prawa krajowego – prowadzą do rozwiązania małżeństwa. Przykładem są sprawy o ustalenie nieistnienia małżeństwa (Polska) czy uchylenie małżeństwa z powodu wady oświadczenia woli (Austria).
Nie obejmuje ono jednak kwestii majątkowych, alimentacyjnych, ani odpowiedzialności rodzicielskiej – te zagadnienia regulują odrębne akty prawne, m.in. rozporządzenie nr 4/2009 oraz rozporządzenie Rzym III (1259/2010).
Jurysdykcja w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej i sprawowania pieczy nad wspólnymi dziećmi
W odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej rozporządzenie dopuszcza możliwość umownego wyboru sądu (art. 10). Taka prorogacja jurysdykcji jest ważna wyłącznie przy spełnieniu łącznie następujących warunków:
- pisemna umowa zawarta najpóźniej w chwili wszczęcia postępowania,
- brak sprzeciwu i uznanie jurysdykcji przez drugą stronę,
- rzeczywisty związek dziecka z danym państwem (np. obywatelstwo, wcześniejszy pobyt),
- zgodność z dobrem dziecka.
Umowa zawarta jeszcze przed wszczęciem postępowania skutkuje jurysdykcją równoległą, natomiast porozumienie zawarte w toku sprawy prowadzi do jurysdykcji wyłącznej.
W przypadku braku takiej umowy zastosowanie znajduje ogólna zasada przewidziana w art. 7 rozporządzenia 2019/1111, zgodnie z którą jurysdykcję posiada sąd państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu w chwili wniesienia pozwu. W sytuacji, gdy dziecko zostało bezprawnie przemieszczone lub zatrzymane, jurysdykcja pozostaje przy sądzie państwa poprzedniego pobytu, zgodnie z art. 9 i 10. Jeżeli miejsce pobytu dziecka nie jest możliwe do ustalenia lub nie ma wystarczającego związku z żadnym państwem członkowskim, możliwe jest przejęcie jurysdykcji przez sąd uznany za najlepiej związany ze sprawą (art. 12 i 15). W takich przypadkach sąd ocenia, czy przejęcie jurysdykcji leży w najlepszym interesie dziecka. Mechanizmy te mają zapewnić elastyczność, ale zarazem ochronę ciągłości opieki nad dzieckiem i zapobiec manipulacjom w wyborze sądu.
Przykład praktyczny
Anna, obywatelka Polski, i Marco, obywatel Włoch, mieszkali wspólnie w Niemczech. Po rozstaniu Anna wróciła do Polski, Marco pozostał w Niemczech. Jeśli Anna złoży pozew rozwodowy, właściwy może być sąd niemiecki (miejsce pobytu pozwanego), ale również sąd polski – jeśli Anna spełnia dodatkowe przesłanki z art. 3 (np. co najmniej 6-miesięczny pobyt w Polsce i posiadanie obywatelstwa).
W przypadku odpowiedzialności rodzicielskiej – np. w sprawie miejsca pobytu dziecka – rodzice mogą wspólnie wybrać sąd innego kraju (np. włoski), o ile dziecko ma z tym państwem rzeczywisty związek i taki wybór jest zgodny z jego dobrem. W takich sprawach dokumenty dotyczące dziecka (np. akt urodzenia, zaświadczenia ze szkoły, zaświadczenia lekarskie) mogą być wymagane przez sąd.
Wybór prawa właściwego – rozporządzenie Rzym III
Rozporządzenie Rzym III reguluje kwestie wyboru prawa właściwego w sprawach rozwodowych i separacyjnych. Umożliwia małżonkom dokonanie takiego wyboru jeszcze przed wniesieniem pozwu – np. w formie umowy.
Można wybrać prawo:
- państwa zwykłego pobytu małżonków,
- ich ostatniego miejsca pobytu,
- państwa obywatelstwa jednego z małżonków,
- państwa sądu orzekającego.
Brak wyboru oznacza zastosowanie tzw. łańcucha łączników. W przypadku rozwodu z obcokrajowcem ma to ogromne znaczenie, ponieważ prawo właściwe może wpływać na wymagane dokumenty, sposób orzekania o winie, długość okresu, który musi upłynąć od faktycznego rozpadu związku do orzeczenia o rozwodzie.
Gdzie obowiązuje rozporządzenie Rzym III?
Rozporządzenie Rzym III ma zastosowanie tylko w państwach członkowskich Unii Europejskiej, które przystąpiły do tzw. wzmocnionej współpracy. Są to:
Belgia, Bułgaria, Niemcy, Estonia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Węgry, Malta, Austria, Portugalia, Rumunia i Słowenia.
Polska nie przystąpiła do rozporządzenia Rzym III, co oznacza, że możliwość dokonania wyboru prawa rozwodowego na podstawie tego aktu istnieje tylko wtedy, gdy sprawa toczy się w jednym z powyższych krajów lub gdy małżonkowie mają z nimi istotny związek.
Dokumenty i adwokat w sprawie o rozwód
W przypadku rozwodu z cudzoziemcem w Polsce niezbędne są odpowiednie dokumenty, takie jak:
- odpis aktu małżeństwa,
- dokumenty potwierdzające miejsce pobytu lub zamieszkania,
- tłumaczenia przysięgłe dokumentów obcojęzycznych,
- potwierdzenie obywatelstwa jednego lub obojga małżonków.
Profesjonalny adwokat specjalizujący się w sprawach rodzinnych i międzynarodowych może znacząco ułatwić prowadzenie postępowania, zarówno przed sądami w Polsce, jak i za granicą. Pomoc adwokata bywa szczególnie istotna przy kompletowaniu dokumentów i ustaleniu prawa właściwego.
Podsumowanie i skutki praktyczne
Rozwód z cudzoziemcem to procedura, która wymaga znajomości zarówno prawa, jak i zasad jurysdykcji. Kluczowe są tu miejsce pobytu, obywatelstwo, dokumenty potwierdzające stan cywilny oraz wsparcie doświadczonego adwokata. Sprawy rodzinne z elementem transgranicznym – szczególnie w przypadku małżeństwa obywatela polskiego z obywatelem innego kraju – mogą podlegać pod sądy różnych państw, a wybór prawa materialnego wpłynie na całe postępowanie.
W toku postępowania rozwodowego konieczne jest zgromadzenie odpowiednich dokumentów – odpisów aktów stanu cywilnego, dokumentów potwierdzających miejsce zamieszkania i pobytu, zaświadczeń urzędowych, a niekiedy także opinii biegłych. Niezastąpiona może okazać się pomoc adwokata, który nie tylko oceni, które sądy i przepisy będą miały zastosowanie, ale także pomoże w sporządzeniu i przetłumaczeniu dokumentów oraz będzie reprezentować stronę w toku postępowania przed sądem.
Dlatego planując rozwód w Polsce lub za granicą, warto skonsultować się z adwokatem i zebrać wszystkie niezbędne dokumenty. Prawidłowe przygotowanie pozwala uniknąć komplikacji, a także przyspieszyć postępowanie sądowe – niezależnie od kraju, w którym się ono toczy.
