Postępowanie o podział majątku wspólnego małżonków

Wyrok rozwodowy nie jest jedynym orzeczeniem, które reguluje wszystkie sprawy pomiędzy małżonkami. Wręcz przeciwnie – jest pierwszym takim rozstrzygnięciem i otwiera drogę do dalszego procedowania, w tym przede wszystkim o tym, co w trakcie rozwodu wzbudza największe emocje, czyli o podziale majątku wspólnego małżonków.

Często zastanawiając się nad podziałem majątku wspólnym małżonków wiele osób intuicyjnie myśli o wspólnym domu czy mieszkaniu, ale wspólny majątek tworzy wiele różnych składników, w tym udziały w spółkach kapitałowych.

Małżeński ustrój majątkowy

Na ustrój majątkowy małżonków składa się majątek wspólny, majątek osobisty męża oraz majątek osobisty żony. Ustawodawca w art. 33 k.r.o. wyszczególnił wszystkie składniki majątków osobistych małżonków. Katalog ten ma charakter zamknięty, a w doktrynie przyjmuje się, że wątpliwości co do przynależności konkretnego przedmiotu do majątków małżonków rozstrzygać należy na korzyść majątku wspólnego.

Regulacje prawne

Zgodnie z art. 33 k.r.o.:

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Co zatem wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków?

Zasadą jest, że przedmiot nabyty w trakcie trwania ustroju wspólności majątkowej wchodzi do majątku wspólnego małżonków:

„(…) istnieje domniemanie faktyczne, iż przedmiot majątkowy nabyty przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków; domniemanie to może zostać obalone przez wykazanie, że nabycie nastąpiło ze środków finansowych, stanowiących majątek osobisty”.

(Sąd Najwyższy w uchwale z 7 lipca 2016 r., sygn. III CZP 32/16)

Artykuł 31 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprost wskazuje, że do majątku wspólnego należą w szczególności:

• wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie emerytalnym (o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 1998 Nr 137 poz. 887)).

Do majątku wspólnego wchodzą także przedmioty zwykłego urządzenia domowego użytkowane przez oboje małżonków — nawet jeśli zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę.

Na czym polega podział majątku wspólnego?

Celem podziału majątku wspólnego jest wyodrębnienie poszczególnych jego elementów w taki sposób, aby przestały być współwłasnością małżonków. Elementy, które stanowią majątek osobisty małżonków, nie są przedmiotem podziału. Natomiast, jeśli małżonkowie czynili nakłady na majątek wspólny ze swoich osobistych majątków, to te nakłady podlegają rozliczeniu w ramach podziału majątku.

O tym, jakie rozstrzygnięcie w wyroku rozwodowym może zapaść odnośnie wspólnie zajmowanego mieszkania pisaliśmy tutaj. 

Jak dokonać podziału majątku wspólnego?

Istnieją dwa sposoby podziału majątku wspólnego. Jeden zakłada skorzystanie z drogi sądowej, a drugi stanowi rozwiązanie polubowne i polega na zawarciu stosownej umowy.

Sądowy podział majątku wspólnego

W celu uzyskania rozstrzygnięcia sądu co do podziału majątku wspólnego konieczne jest złożenie stosownego wniosku w tym zakresie. Wniosek ten może być zawarty już w pozwie o rozwód – wówczas o podziale majątku wspólnego orzekać będzie sąd okręgowy. Częściej jednak praktykuje się inne rozwiązanie – sąd okręgowy orzeka wyłącznie o rozwodzie, a o podziale majątku orzeka sąd rejonowy, już po zakończeniu sprawy o rozwód i ustaniu wspólności majątkowej. To rozwiązanie również wymaga złożenia wniosku, który zainicjuje właściwe postępowanie.

Wniosek o podział majątku wspólnego powinien spełniać wymogi, jakie kodeks postępowania cywilnego stawia pismom procesowym. Dodatkowo powinien zawierać wyszczególnienie składników majątku wspólnego, ich wartości oraz powinien określać sposób, w jaki ten podział ma nastąpić. 

O tym, jakie elementy powinno zawierać pismo procesowe pisaliśmy tutaj.

Umowny podział majątku wspólnego

Jeśli małżonkowie pozostają w sporze i nie są w stanie ugodowo go rozwiązać, skorzystanie z opisanego wyżej sposobu podziału majątku wspólnego jest często jedyną możliwością. Z kolei, jeśli są w stanie porozumieć się co do podziału majątku, to mogą zawrzeć stosowną umowę, w której uregulują wszystkie kwestie z nim związane. Umowa taka może być zawarta w dowolnej formie, chyba że w skład majątku wspólnego małżonków wchodzi nieruchomość. Wówczas konieczna jest forma aktu notarialnego.

Czy małżonkowie zawsze mają równe udziały w majątku wspólnym?

Zasadą jest, że z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej wspólność łączna zamienia się we wspólność ułamkową, a każdy z małżonków zyskuje udział w majątku wynoszący 1/2 części. Zdarzają się jednak sytuacje, w których udział ten nie będzie równy. 

Sąd może dokonać nierównego podziału majątku po rozwodzie w kilku sytuacjach, kierując się przy tym przesłankami pozytywnymi bądź negatywnymi. Przesłanką pozytywną będzie m.in. osiąganie przez jednego z małżonków dużo wyższych dochodów niż drugi małżonek. Z kolei przesłanka negatywna to przykładowo korzystanie przez jednego z małżonków używek, uprawianie hazardu, nałogi czy trwonienie majątku. Domagając się nierównego podziału majątku wspólnego należy wykazać, że faktycznie małżonkowie w nierównym stopniu przyczyniali się do jego gromadzenia. 

Co istotne, zajmowanie się dziećmi i dbanie o dom przez jednego z małżonków przy równoczesnej rezygnacji z pracy nie może być traktowane jako przyczyna uznania, że małżonek ten powinien mieć mniejszy udział w majątku wspólnym. Zgodnie bowiem z art. 43 § 3. k.r.o.:

Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Ustanie wspólności majątkowej w trakcie trwania małżeństwa 

Nie tylko rozwód powoduje ustanie wspólności majątkowej i otwiera drogę do podziału majątku wspólnego. Rozdzielność majątkowa powstaje również, gdy:

• małżonkowie zawrą przed notariuszem umowę o rozdzielność majątkową,
• sąd dokona ustanowienia rozdzielności majątkowej,
• jedno z małżonków zostanie ubezwłasnowolnione,
• w stosunku do jednego z małżonków zostanie ogłoszona upadłość,
• zostanie orzeczona separacja pomiędzy małżonkami.

Każda z powyżej wskazanych sytuacji pozwala małżonkom na dokonanie podziału majątku wspólnego, czy to na drodze postępowania sądowego, czy to w drodze umowy.

Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako część majątku wspólnego

O ile kwestia podziału nieruchomości, oszczędności czy ruchomości (samochód, meble, sprzęt komputerowy), nie budzi większych wątpliwości, tak podział udziałów w spółce kapitałowej nie jest już tak intuicyjny i oczywisty. 

Zgodnie ze stanowiskiem doktryny i orzecznictwa, jeśli jeden z małżonków nabywa udziały w spółce z o ograniczoną odpowiedzialnością za środki pochodzące z majątku wspólnego, to zarówno wkład wniesiony do spółki, jak i nabyte za ten wkład udziały stanowią składniki majątku wspólnego. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 grudnia 2009 r. wydanym do sygn. II CSK 273/09, podkreślił, że:

„Tak jak akcje, również udziały nabyte przez jednego małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego wchodzą w skład tego majątku, a wspólnikiem staje się tylko małżonek będący stroną czynności prowadzącej do nabycia udziałów.”

Tym samym, mimo że wspólnikiem spółki zostaje tylko ten małżonek, który faktycznie dokonał nabycia udziałów, sama wartość udziałów przynależy do majątku wspólnego i podlega podziałowi w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków.

Ograniczenie możliwości wstąpienia współmałżonka do spółki

Kodeks spółek handlowych w art. 183¹ przewiduje możliwość umownego ograniczenia lub wyłączenia przez wspólników możliwości wstąpienia do spółki współmałżonka, jeśli udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską. Jeśli umowa nie zawiera żadnych regulacji w tym zakresie, zastosowanie znajdą przepisy ogólne.

W praktyce niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, w której w postępowaniu o podział majątku wspólnego jeden z małżonków, który formalnie nie jest wspólnikiem, domaga się przyznania na własność części udziałów przypadających drugiemu małżonkowi. Takie roszczenie jest uzasadnione w sytuacji, w której udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zostały nabyte z majątku wspólnego, a umowa spółki nie zawiera w tym zakresie żadnych ograniczeń. Rozwiązanie to pozwala na zapewnienie równości w podziale majątku, co jest zgodne z podstawową zasadą wyrażoną w art. 46 k.r.o., że majątek wspólny należy dzielić z uwzględnieniem równości praw obu małżonków.

Podsumowanie

Podział majątku wspólnego to proces, który często wywołuje wiele emocji i wymaga dokładnego zrozumienia zarówno aspektów prawnych, jak i specyfiki poszczególnych składników majątku. Kluczowe jest rozróżnienie między majątkiem wspólnym a osobistym, a także zrozumienie zasad podziału majątku, które mogą różnić się w zależności od okoliczności, takich jak nierówne przyczynianie się małżonków do jego powstania czy szczególnych regulacji dotyczących specyficznych składników, takich jak udziały w spółkach kapitałowych.

Wybór odpowiedniej drogi – sądowej lub polubownej – zależy od woli współpracy małżonków oraz skomplikowania sprawy. Kluczowe jest jednak to, by podział majątku odbywał się w sposób przejrzysty i sprawiedliwy, z poszanowaniem interesów obu stron. Warto przy tym pamiętać, że wiele kwestii można rozwiązać na etapie negocjacji lub mediacji, co może zaoszczędzić czas i stres związany z długotrwałym procesem sądowym.

Ostatecznie, dobrze przeprowadzony podział majątku wspólnego daje małżonkom możliwość rozpoczęcia nowego etapu życia, z uporządkowanymi sprawami majątkowymi.